Satyr (gr.
Σάτυρος Satyros) – bóg grecki, demon leśny, bóstwo płodności, według niektórych ojcem satyrów był Hermes, matką Iphtime choć nie wymieniane przez Homera i Hezjoda określane są mianem braci nimf górskich i Kuretow. Fakt, że kojarzono satyrów z nimfami, kultem dionizyjskim oraz płodnością natury wskazuje na pierwotnie chtoniczną naturę tego bóstwa.
Satyrowie wchodzili w skład orszaku Dionizosa i – jak on – kojarzeni byli z męskim popędem seksualnym, miano
"satyrów" nosili też mężczyźni uczestniczący w orszakach dionizyjskich
(analogicznie, kobiety, które brały udział w tych pochodach, znane były
jako menady). Na wazach greckich przedstawiano ich zatem z wyeksponowanym, często wyolbrzymionym członkiem w stanie erekcji.
Satyrów wyobrażano sobie jako istoty silnej budowy górną połowę
ciała miały ludzką, dolną – zwierzęcą, przedstawiano je ze zmierzwionymi
włosami, płaskim nosem, spiczastymi uszami, później dodano im kozi czy
koński ogon. Głównym satyrem był Sylen – pomniejsze bóstwo kojarzone (podobnie jak Hermes) z płodnością.
Satyry, bóstwa naturalne, uchodziły za istoty nieprzyjazne
człowiekowi, choć nie bezpośrednio mu wrogie, w przeciwieństwie
do bogów większych, zantropomorfizowanych, nie zdradzały chęci do
nawiązywania związków ze światem ludzkim, unikały go i nie życzyły
sobie, by ludzie ingerowali w ich świat.
Jako uczestnicy orszaku dionizyjskiego satyrowie, tak jak Dionizos,
uwielbiali muzykę, wino, taniec i rozkosz, które wprawiały ich w stan
upojenia; grali na fletni, cymbałach i kastanietach, tańczyli z nimfami,
które lubili wprawiać w przerażenie i które prześladowali, by w końcu
je zniewolić. Uprawiali specyficzną formę tańca znana jako sikinnis. Ze względu na umiłowanie wina, często przedstawiani są z winoroślami i z pucharami w dłoniach.
Satyrowie jako bogowie mniejsi (
dii minorum gentium) nie byli
nieśmiertelni, uważano jednak, że dożywają późnego wieku. Na wazach
greckich występują w formach odpowiadających trzech stadiom życia
ludzkiego. Satyrowie starsi znani byli jako
sileni, a młodsi znani byli jako
satyrisci.
Ze względu na swój chtoniczny, nieprzyjazny człowiekowi charakter, a
także w związku z faktem, że satyrowie wchodzili w skład orszaku
dionizyjskiego, w chrześcijańskim Średniowieczu postać satyra stała się
archetypem – nieznanego wcześniej – wyobrażenia diabla , choć raczej w jego ludowej, rubasznej postaci.
W kulturze polskiej również podejrzewa się wiarę w te leśne stworzenia, nazywane u nas po prostu diabłami (Rokita, Boruta).W kulturze polskiej również podejrzewa się wiarę w te leśne stworzenia, nazywane u nas po prostu diabłami (Rokita, Boruta).
